Przejdź do zawartości

Lira

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Lira
lyra, lira antyczna, lira klasyczna
Ilustracja
Klasyfikacja naukowa
321.21

Chordofon złożony

Klasyfikacja popularna
chordofon szarpany
Podobne instrumenty

kitara, nyatiti

Lirainstrument muzyczny strunowy z grupy chordofonów. Składa się z korpusu rezonansowego o kształcie płaskiego pudełka lub miski, i umocowanych w nim dwóch ramion połączonych w górnej części jarzmem (poprzeczką, poziomą belką). Struny (najczęściej 4 lub 7[1]) rozciągnięte są między korpusem (czasami wyposażonym w strunociąg) a poprzeczką[2][3][4]. Zazwyczaj szarpane są palcami lub plektronem[2][3], rzadziej pocierane smyczkiem[5].

Lira znana była od czasów starożytnych w Azji i w Afryce[3]. W starożytnej Grecji służyła głównie do akompaniamentu przy śpiewie i deklamacji[2]; amatorska, ze skorupy żółwia, rogów antylopy i strun z włókna roślinnego nazywała się barbiton(inne języki), profesjonalna – kitara. W muzyce europejskiej stosowana była przejściowo w średniowieczu; nazywano ją chrotta[3], a w Walii crwth[6].

Wyróżnia się dwa główne typy liry:

  • skrzynkowa – z korpusem w kształcie skrzynki (szuflady) i drewnianą, trwale zamocowaną płytą wierzchnią[4]; w niektórych konstrukcjach (kitara) wydrążone wewnątrz ramiona były naturalnym przedłużeniem korpusu[5],
  • miskowa – z korpusem w formie płytkiego, miskowatego naczynia (pierwotne wykonywane były ze skorupy żółwia[2]) przykrytego napiętą skórą, która spełnia funkcję płyty rezonansowej[4], zazwyczaj smyczkowe[5].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Król Dawid grający na lirze – ilustracja z Kodeksu Gertrudy

Najstarsze, pochodzące sprzed 3000 p.n.e. liry ilustruje sztuka sumeryjska. Odnalezione na terenie królewskiego cmentarzyska w Ur eksponaty mają wysokość od 106 do 120 cm i asymetryczne ramiona. Podczas gry trzymano je pionowo[7]. Przybyłe ze starożytnej Syrii do Mezopotamii instrumenty były już znacznie mniejsze, ale zachowały asymetryczną konstrukcję[8]. W Babilonii trzymano je w poziomie. W starożytnym Egipcie, w okresie Nowego Państwa podobnie[5]. Struny strojono przesuwając je wzdłuż ukośnej poprzeczki, tym samym zwiększając ich napięcie i wysokość dźwięku[9]. Ok. X wieku p.n.e. instrument otrzymał tam symetryczne ramiona; grano trzymając go pionowo[5].

Z epoki koczowniczej Hebrajczków pochodzi lira określana w Biblii mianem kinnor(inne języki)[5] – jest ona słynnym instrumentem, na którym z wprawą grał król Dawid, a który błędnie bywa nazywany harfą. Wykonywany był z drewna (prawdopodobnie cyprysowego), metali szlachetnych i elektrum lub bursztynu; struny sporządzano z baranich jelit[10].

Starożytni Grecy terminem lyra określali opracowany przez siebie system muzyczny obejmujący skale i notacje[11]. Lira była atrybutem Apollina[5] i symbolizowała umiar, opanowanie i równowagę umysłu. Instrument wzmiankowany jest w Iliadzie[11]. Występowała w dwóch formach[5]: ciężkiej i wyposażonej w solidne ramiona kitary, która była używana przez profesjonalnych muzyków, oraz niedbale skleconego z pancerza żółwia, drewnianej misy i zwierzęcych rogów barbitonu(inne języki)[12]. Struny (od 3, 4, najczęściej 7, do 12[5]) wykonywane były z włókien konopnych lub z jelit[1]. Szarpano je dużym plektronem, palcami drugiej ręki tłumiąc niepożądane, lub zarywano obiema dłońmi, wydobywając dodatkowe alikwoty[13].

Różnej konstrukcji liry skrzynkowe występowały w średniowiecznej Europie, ale ich powiązane z instrumentami starożytnymi nie jest jasne[5]. Używano ich na terenach Anglii, Francji, Niemiec, Skandynawii, Finlandii i Estonii[14]. Zazwyczaj określano je mianem chrotta. Korpus (z prostymi lub lekko taliowanymi bokami) i ramiona często wykonane były z jednego kawałka drewna[5]. Cztery do sześciu strun[14] zamocowane były na kołkach, a nie bezpośrednio do poprzeczki[5]. Technika smyczkowania pojawiła się w XII wieku[14]; tego typu lir używa się współcześnie w Finlandii i w Estonii pod nazwą harfa smyczkowa[5].

Poza średniowiecze przetrwała lira smyczkowa znana w Walii pod nazwą crwth[6]. W XIII wieku, między dwoma ramionami wprowadzono trzecie, wykorzystywane jak podstrunnica[5]. Posiada charakterystyczny podstawek, którego krótsza nóżka opiera się na płycie wierzchniej a dłuższa, przechodząc przez niewielki otwór rezonansowy, na spodniej; spełnia w ten sposób funkcję duszy[15].

Wydrążone liry, które wypełnia się grzechocącymi kamykami przetrwały wśród Ostiaków i Mansówludów ugofińskich zamieszkujących Syberię[5].

Współcześni mieszkańcy Etiopii używają liry o nazwie begena(inne języki). Przypomina ona lirę sumeryjską[5]. Jej struny oplecione są wokół poprzeczki i zawiązane na węzeł. Napięcie reguluje się przy pomocy małego drewnianego klina, wpychanego między sploty strun. Na instrumencie gra się w podobny sposób jak na harfie – szarpiąc struny palcami obu rąk, bez użycia plektoronu[7].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Sachs 2005 ↓, s. 119.
  2. a b c d lira, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-01-28].
  3. a b c d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 496.
  4. a b c Sachs 2005 ↓, s. 446.
  5. a b c d e f g h i j k l m n o p lyre, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2024-01-28] (ang.).
  6. a b Sachs 2005 ↓, s. 255.
  7. a b Sachs 2005 ↓, s. 67.
  8. Sachs 2005 ↓, s. 70.
  9. Sachs 2005 ↓, s. 91.
  10. Sachs 2005 ↓, s. 96.
  11. a b Sachs 2005 ↓, s. 117.
  12. Sachs 2005 ↓, s. 118.
  13. Sachs 2005 ↓, s. 123.
  14. a b c Sachs 2005 ↓, s. 253.
  15. Drobner 1997 ↓, s. 43.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]